کلیسای وانک یکی از زیباترین و ارزشمندترین بناهای تاریخی و مذهبی ایران است و در قلب محله جلفای اصفهان قرار دارد. این کلیسا در دوران شاه عباس صفوی به دست ارامنه مهاجر ساخته شد و مکانی برای انجام آیین‌های مذهبی مسیحیان بود و با گذشت زمان به یکی از مهم‌ترین مراکز فرهنگی و اجتماعی ارامنه در ایران تبدیل شده است. کلیسای وانک با معماری باشکوه، نقاشی‌های دیواری خیره‌کننده و تزیینات هنری یکی از زیباترین آثار معماری کلیسایی در ایران است. این کلیسا به دلیل تاریخچه غنی و آثار هنری خود سالانه گردشگران زیادی را از سراسر جهان جذب میکند. در ادامه این مقاله از با من بیا نگاهی جامع به تاریخچه، معماری، آثار هنری و بخش‌های مختلف کلیسای وانک خواهیم داشت تا شما را با این بنای ارزشمند بیشتر آشنا کنیم.
کلیسای وانک در کجا قرار دارد؟
کلیسای وانک یکی از زیباترین بناهای تاریخی و مذهبی اصفهان در محله جلفا واقع شده و از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری این شهر است. این کلیسا در دوران صفوی و به دست ارامنه مهاجر، به فرمان شاه عباس اول بنا شد؛ هرچند که ساختار اولیه آن با شکل کنونی تفاوت‌هایی داشت. در ابتدا کلیسای وانک مکانی مذهبی برای مسیحیان بود، اما امروزه اهمیت تاریخی و فرهنگی آن توجه بسیاری از گردشگران و پژوهشگران را به خود جلب کرده است. فضای داخلی کلیسا و محراب آن با نقاشی‌های فاخر و کم‌نظیری که بر دیوارهای آن ترسیم شدند. افزون بر این، در مجموعه کلیسا، موزه‌ای ارزشمند و ناقوسی باشکوه قرار دارد و همواره مورد توجه گردشگران داخلی و خارجی قرار می‌گیرد.
معماری کلیسای وانک
کلیسای وانک در محوطه‌ای به وسعت حدود ۸۷۰۰ مترمربع قرار گرفته است که از این میزان، نزدیک به ۴۰۰۰ مترمربع را ساختمان‌های کلیسا و مابقی را باغ وانک و فضای سبز مجموعه تشکیل می‌دهند. برخلاف بسیاری از کلیساهای سنتی که از سنگ در ساخت آن‌ها استفاده شده است، بنای کلیسای وانک عمدتا از آجر ساخته شده است. نمای بیرونی کلیسا کاملا آجری بوده و در میان این بافت، کاشی‌کاری‌هایی با تصاویری از فرشتگان بالدار به چشم می‌خورند. خیابان ورودی و محوطه داخلی کلیسا به‌صورت سنگ‌فرش طراحی شده و فضایی هماهنگ با سبک معماری مجموعه ایجاد کرده است.
میراث فرهنگی و هنری کلیسای وانک
آن چیزی که کلیسای وانک را از سایر کلیساهای ایران متمایز می‌سازد، تأثیر چشمگیر هنر و معماری در ساخت این بنا است. در جای‌جای این کلیسا، آثار ارزشمند هنرمندان ارمنی به چشم می‌خورد. نقاشی‌های دیواری فاخر، تندیس‌های باشکوه، نقوش تزئینی رنگارنگ و تابلوهای تاریخی فضای داخلی کلیسا را جذاب کرده است. در محوطه کلیسا سنگ قبر برخی از مشاهیر ارمنی قرار دارد و بر اهمیت تاریخی این مکان می‌افزاید.
نقاشی‌های کلیسای وانک و مجسمه‌های سنگی داخل کلیسا
یکی از زیباترین ویژگی‌های کلیسای وانک که بازدیدکنندگان را محصور زیبایی خود میکند، نقاشی‌های خیره‌کننده کلیسا است. از لحظه ورود، بیننده در دنیایی از رنگ و نقش غرق می‌شود. تمامی فضای کلیسا از دیوارها و طاق‌نماها تا داخل و بیرون گنبد با نقاشی‌هایی نفیس پوشیده شده است. این آثار هنری روی دیوارها، بوم، پارچه، تخته و حتی سنگ‌ها طراحی شده است.
نقاشی‌های کلیسا به دو دسته تقسیم می‌شوند: نخست، نقاشی‌های پارچه‌ای که در محراب و برخی دیگر از بخش‌های کلیسا نصب شده‌اند و دوم، نقاشی‌هایی که مستقیماً بر دیوارها طراحی شده است. مضمون بیشتر این آثار برگرفته از انجیل مقدس است. برخی از این نقاشی‌ها وقایع زندگی حضرت عیسی از تولد تا عروج را به تصویر می‌کشند و برخی دیگر به روایت روز رستاخیز، داوری نهایی بهشت و دوزخ می‌پردازند.
در بخش سرودخوانان کلیسا، چهار تصویر محصور در گل‌بوته‌هایی زیبا، شکنجه مقدسان را به نمایش می‌گذارد. افزون بر این، یک نقاشی داستانی پیوسته از اتاق اشیای کلیسا آغاز شده و وقایع مختلفی مانند بشارت فرشته به حضرت مریم، میلاد حضرت مسیح، سجده سه پادشاه، آزمون توسط ابلیس، آخرین شام، مصلوب شدن، دفن و معراج حضرت عیسی را روایت میکند.
همچنین، دیوار شمالی کلیسا میزبان تصاویری از رستاخیز است و بهشت و محل ورود رستگاران در بخش بالایی و دوزخ با زبانه‌های آتش، اژدهای چندسر و فرشتگانی که گناهکاران را در چاه می‌افکنند، در بخش پایینی آن طراحی شده است. در قسمت گنبد بزرگ کلیسا، نقاشی‌هایی از داستان آفرینش آدم و حوا تا مرگ هابیل دیده می‌شود.
مجسمه‌های سنگی کلیسای وانک
پس از نقاشی‌ها، مجسمه‌های سنگی کلیسا توجه هر بیننده‌ای را به خود جلب میکنند. این تندیس‌های نیم‌تنه از مشاهیر ارمنی در بخش‌های مختلف کلیسا قرار گرفته است. مجسمه مسروپ ماشتوتس، ابداع‌کننده الفبای ارمنی و خاچاطور کساراتسی، اسقف اعظم ارامنه در سمت راست ورودی موزه از آثار این کلیسا است. همچنین، در دو طرف ورودی کتابخانه، تندیس‌هایی از شاعران برجسته ارمنی دیده می‌شود و یک مجسمه بزرگ از خاچاطور کساراتسی در میدان روبه‌روی کلیسا نصب شده است.
برج‌های ناقوس و کتیبه‌های ورودی کلیسای وانک
کلیسای وانک برج‌های ناقوسی با سرگذشت‌های مختلف دارد و هر یک نقش ویژه‌ای در معماری و تاریخ این بنا خواهد داشت.
برج ناقوس اول یا برج ساعت
پس از ورود به کلیسا، در سمت راست برجی بلند و چشمگیر دیده می‌شود و به برج ناقوس اول یا برج ساعت معروف است. این برج سه طبقه در بالای ورودی دیر کلیسا قرار دارد و در طبقه سوم آن، ساعتی غول‌پیکر با وزنی در حدود ۳۰۰ کیلوگرم نصب شده که گذر زمان را به نمایش می‌گذارد. این برج در همان ابتدای ساخت کلیسا بنا نشده بلکه ۳۸ سال پس از ساخت کلیسا توسط ماردیس هونتانیان احداث شده است.
برج ناقوس دوم
برج ناقوس دوم کلیسا بر روی بام آن و در بالای ورودی در حدفاصل دیوار غربی و گنبد کوچک کلیسا قرار دارد. این برج درون یک فضای مربع‌شکل ساخته شده ومساحتی حدود ۸ مترمربع دارد و طول هر ضلع آن تقریباً ۲.۷۵ متر است.
ویژگی‌های معماری این برج شامل چهار ستون آجری در گوشه‌های مربع است وهر یک ۳ متر ارتفاع دارند. این ستون‌ها برای استحکام بیشتر، در ارتفاع ۲.۵ متری با تیرهای چوبی به هم متصل شدند. علاوه بر این، هر ستون یک قوس جناغی در قسمت فوقانی خود دارد و فواصل بین قوس‌ها با آجر پوشانده شده است.
کتیبه‌های موجود در کلیسا
در کلیسای وانک چهار کتیبه تاریخی قرار دارد و هر یک در بخش‌های مختلف این بنا نصب شده است. این کتیبه‌ها اطلاعاتی درباره قدمت، تاریخ ساخت و تحولات معماری کلیسا ارائه می‌دهند. سه کتیبه متنی مشترک به رویدادهای مهم مربوط به این مکان مذهبی اشاره میکند.
اولین کتیبه بر سردر ورودی کلیسا نصب شده و قدمت آن را روایت میکند. متن حک‌شده بر روی این کتیبه نشان‌دهنده تأسیس کلیسای وانک به عنوان مقر اسقف اعظم ارمنیان در سال ۱۶۰۶ میلادی است.
دومین کتیبه از جنس کاشی لاجوردی و مزین به خطوط طلایی است و در ورودی غربی کلیسا قرار دارد. این کتیبه اطلاعاتی درباره تاریخ احداث کلیسا در سال ۱۶۵۵ میلادی، نقش شاه عباس دوم، جاثلیق فیلیپوس و خلیفه داوید در روند ساخت آن و همچنین حمایت خیّران جلفا ارائه می‌دهد.
سومین کتیبه از جنس سنگ مرمر ساخته شده، در ورودی برج ناقوس دیده می‌شود. این کتیبه نشان می‌دهد که برج و ساعت کلیسا در سال ۱۹۳۱ میلادی توسط ماردیروس گورگ هوردانانیان، به یادبود برادر مرحومش ساخته شده و به کلیسا اهدا شده است.
چهارمین کتیبه به رنگ آبی است، در سمت راست برج ناقوس نصب شده و سطح آن با سنگ‌های صلیبی پوشیده شده است. این سنگ‌ها در زبان ارمنی خاچکار نام دارند، از سایر کلیساهای منطقه جلفا به کلیسای وانک منتقل شده است.
این آثار ارزشمند تاریخی هویت مذهبی و اجتماعی این جامعه را به نمایش می‌گذارند و یادآور تلاش‌های نسل‌های گذشته در حفظ و احیای کلیسا هستند.
گنبدهای کلیسای وانک
کلیسای وانک دارای دو گنبد یکی بزرگ و دیگری کوچک است و هر یک کارکرد خاص خود را دارد. گنبد بزرگ بر فراز محراب کلیسا قرار گرفته و گنبد کوچک در بخش سالن اصلی محل تجمع عبادت‌کنندگان است. آنچه این بنا را از سایر کلیساهای سنتی متمایز میکند، سبک معماری گنبد آن است. برخلاف کلیساهای سنتی با گنبد مخروطی، گنبد کلیسای وانک از الگوی معماری اسلامی الهام گرفته و شباهت زیادی به گنبد مساجد دارد.
نمای خارجی گنبد بزرگ از آجر ساخته شده و سادگی آن در تضاد با تزئینات باشکوه فضای داخلی قرار دارد. درون گنبد با رنگ لاجوردی نقاشی شده و در اطراف آن هشت پنجره قرار گرفته است. میان این پنجره‌ها، تصاویری هنرمندانه از داستان‌های مذهبی به چشم می‌خورد که از آفرینش حضرت آدم و حوا تا ماجرای کشته‌شدن هابیل را روایت میکنند. این نقاشی‌های دیواری علاوه بر ارزش هنری نقش مهمی در انتقال مفاهیم دینی و تاریخی به نسل‌های بعدی دارند.
برای مشاهده گنبدهای کلیسا باید به قسمت غربی آن مراجعه کرد. در این بخش مجموعه‌ای از ستون‌های مربعی با طاق‌نماهای مرتفع دیده می‌شود که گنبدها بر روی آن‌ها قرار گرفتند. این ترکیب معماری، جلوه‌ای باشکوه به کلیسا داده و نشان‌دهنده تلفیق عناصر معماری ایرانی و ارمنی است.
موزه کلیسای وانک
کلیساها در طول تاریخ محل عبادت نبود بلکه نقش مهمی در حفظ فرهنگ، هنر و هویت اقوام مختلف ایفا کرده است. کلیسای وانک از این قاعده مستثنا نیست و در کنار ارزش مذهبی، مکانی برای نگهداری و نمایش آثار فرهنگی و تاریخی ارامنه می باشد. از همین رو موزه‌ای در این مجموعه ایجاد شده که یکی از مهم‌ترین مراکز فرهنگی ارامنه در ایران محسوب می‌شود.
قدمت موزه کلیسای وانک به بیش از یک قرن می‌رسد و این بنا به همت طادئوس هونانیان در ضلع شمالی کلیسا احداث شده است. این موزه مجموعه‌ای ارزشمند از آثار تاریخی، هنری و مذهبی را در خود جای داده است. گنجینه‌های موجود در آن نقاشی‌های برجسته، کتب خطی نفیس، نسخه‌های قدیمی انجیل و سایر اشیای ارزشمند است
جالب است بدانید پیش از احداث این موزه، بسیاری از این آثار در انباری متروک نگهداری می‌شدند. اما با ساخت موزه و انتقال این اشیا به فضایی مناسب، امکان حفظ و نمایش بهتر آن‌ها فراهم شد. امروزه این مجموعه یکی از مهم‌ترین مراکز نگهداری اسناد و اشیای تاریخی مرتبط با جامعه ارمنی ایران است.
نوشته روی تار مو در کلیسای وانک
یکی از جالبترین آثار موجود در موزه کلیسای وانک تار مو است. این تار مو متعلق به دختری ۱۸ ساله است، به دلیل جمله‌ای که با دقتی حیرت‌انگیز روی آن حک شده به یکی از نمادهای هنر مینیاتوری تبدیل شده است. خالق این اثر فوق‌العاده هنرمند ارمنی واهرام هاکوپیان بود و با استفاده از قلمی از جنس الماس، در سال ۱۹۷۴ میلادی جمله‌ای از تورات را روی این تار مو حکاکی کرد. وی این شاهکار هنری را در سال ۱۹۷۵ به کلیسای وانک اهدا کرد تا برای همیشه در معرض دید علاقه‌مندان قرار گیرد. جمله‌ای که روی این تار مو نوشته شده از تورات برگرفته شده و چنین مضمونی دارد:
- به‌جهت دانستن حکمت و عدل و برای فهمیدن کلمات فطانت
نوشته‌ای به این ظرافت و کوچکی بدون ابزار مناسب قابل مشاهده نیست. ازاین‌رو، مسئولان کلیسا میکروسکوپی در محل موزه قرار دادندتا بازدیدکنندگان این جمله زیبا را از نزدیک ببینند. این اثر نشان‌دهنده مهارت خارق‌العاده هنرمند ارمنی و یکی از جاذبه‌های منحصربه‌فرد کلیسای وانک است.
ماجرای مجسمه مرد ایستاده روبه‌روی کلیسای وانک
در مقابل ورودی کلیسای وانک، مجسمه‌ای از مردی روحانی قرار دارد و یادبود خاچاطور کساراتسی بنیان‌گذار اولین چاپخانه ایران است. این مجسمه یک اثر تاریخی نیست، بلکه روایتگر افسانه‌ای شاعرانه است و توسط زادور اُقلی، شاعر ارمنی به نظم درآمده است. طبق این روایت، روزی دکان‌داران جلفا هنگام طلوع آفتاب با منظره‌ای عجیب روبه‌رو شدند؛ مجسمه‌ای از یک مرد روحانی که گویی شب‌هنگام از آسمان به زمین افتاده بود. مردم با کنجکاوی دور مجسمه حلقه زدند و به گمانه‌زنی درباره هویت او پرداختند. هرکس حدسی می‌زد و درباره شیئی میان دو انگشتش نظر می‌داد. گفت‌وگوها بالا گرفت و کم‌کم به مشاجره تبدیل شد، اما در نهایت، پیرمردی میانجی شد و آرامش را برقرار کرد.
ناگهان، مجسمه زنده شد و لب به سخن گشود. او خود را خاچاطور کساراتسی معرفی کرد و گفت که از دنیای دیگر آمده است تا ببیند آیا جلفای قدیم هنوز پابرجاست؟ آیا ۲۴ کلیسای این منطقه همچنان فعال‌اند؟ آیا شکوه گذشته هنوز در جلفا زنده است؟ او پرسید که آیا همچنان بازرگانان جلفا در مسیر جاده ابریشم، با هند و سنگاپور تجارت میکنند؟ وآیا هنوز به تزار روسیه باج می‌دهند تا آزادانه در قلمرو امپراتوری‌اش دادوستد کنند؟
این روایت مرز میان خیال و واقعیت را در هم می‌شکند، مجسمه خاچاطور کساراتسی را خاص کرده است. امروزه، این مجسمه نه‌تنها یادبودی از یک شخصیت برجسته تاریخی است، بلکه بازتابی از فرهنگ و سرگذشت جامعه ارامنه در جلفای اصفهان محسوب می‌شود.
کتابخانه کلیسای وانک
کتابخانه کلیسای وانک در بخش شمالی این کلیسا واقع شده است. این کتابخانه در سال ۱۸۸۴ میلادی به همت خلیفه وقت، هوهاننس سورنیان، تأسیس گردید و هدف از ایجاد آن، حفاظت و نگهداری از کتاب‌های ارزشمند متعلق به جامعه ارامنه بوده است. علاوه بر آثار مرتبط با فرهنگ و تاریخ ارامنه، این مجموعه 30 هزار نسخه تاریخی و ارزشمندی به زبان‌های فارسی، انگلیسی و سایر زبان‌ها دارد. دسترسی به منابع این کتابخانه برای ارامنه ساکن اصفهان و سایر نقاط ایران امکان‌پذیر است.
چاپخانه کلیسای وانک
چاپخانه کلیسای وانک نتیجه سفر خلیفه ارامنه به کشور لهستان و آشنایی وی با صنعت چاپ در آن کشور است. این چاپخانه در سال ۱۶۳۰ میلادی به همت خاچاطور کساراتسی تأسیس شد و به‌عنوان نخستین چاپخانه ایران شناخته می‌شود. بر اساس اسناد تاریخی نخستین کتاب چاپ‌شده در ایران نسخه‌ای از «زبور» بوده که در این چاپخانه منتشر شده است. فرایند چاپ این کتاب، با همکاری تمامی روحانیون کلیسا، حدود یک سال و پنج ماه طول کشید. پس از انتشار این اثر، چاپ چهار کتاب دیگر طی چهار سال ادامه یافت که همگی در راستای آموزش و ترویج فرهنگ ارامنه تألیف شده بودند. با این حال، پس از چاپ این آثار، فعالیت چاپخانه متوقف گردید.
در سال ۱۸۴۴ میلادی، مانوک هوردانانیان که به جزیره جاوه در اندونزی مهاجرت کرده بود، دستگاه چاپی کاملی را به همراه تمامی تجهیزات آن به زادگاه خود، جلفای اصفهان، ارسال نمود. با این حال، این چاپخانه تا ۲۸ سال پس از ارسال دستگاه مذکور فعالیتی نداشت. سرانجام در سال ۱۸۷۲ میلادی، خلیفه گریگوریس هوانسیان مجدداً چاپخانه را احیا نموده و از ماشین چاپ جدید در روند چاپ و نشر استفاده کرد.
نمازخانه کلیسای وانک
نمازخانه کلیسای وانک با طراحی منحصربه‌فرد خود به شکل متوازی‌الاضلاع دو بخش اصلی دارد. دیواره‌های این نمازخانه با کاشی‌های رنگارنگ مزین شده است. علاوه بر این، نقاشی‌هایی از کتاب مقدس بر روی دیواره‌ها و امتداد آن‌ها تا داخل گنبد به تصویر کشیده شده است و جذابیت این مکان مقدس را دوچندان کرده و توجه هر بیننده‌ای را به خود جلب میکند. نمازخانه کلیسا در مقابل کتابخانه آن قرار گرفته و برای بازدید از این مکان به بخش شمالی کلیسا مراجعه کنید.
بنای یادبود شهدای نسل‌کشی ارامنه
بنای یادبود شهدای نسل‌کشی ارامنه با هدف پاسداشت یاد و خاطره قربانیان این رویداد تاریخی و آگاهی به نسل‌های آینده ارامنه مهاجر در شمال‌غربی کلیسای وانک احداث شده است. این بنای مربع‌شکل چهار ستون دارد و در قسمت فوقانی به یکدیگر متصل شدند. یادبود مذکور در سال ۱۹۷۵ میلادی، هم‌زمان با شصتمین سالگرد نسل‌کشی ارامنه به دست امپراتوری عثمانی، توسط آلبرت آجمیان، معمار برجسته آن دوران، طراحی و اجرا شده است. هر ساله، در تاریخ ۲۴ آوریل، مراسم یادبودی در این محل برگزار می‌شود که ارامنه اصفهان در آن حضور یافته و یاد قربانیان این واقعه تاریخی را گرامی می‌دارند.
ساختمان اداری کلیسای وانک
ساختمان اداری کلیسای وانک یکی از مهم‌ترین مراکز اجتماعی ارامنه اصفهان محسوب می‌شود و محل انجام امور اداری مرتبط با این جامعه است. این بنا در بخش جنوبی کلیسا قرار دارد، در دوران ناصرالدین‌شاه قاجار احداث شده است. در این ساختمان، کلیه امور رسمی و حقوقی ارامنه مانند ثبت ازدواج، فوت و ولادت، تنظیم اسناد رسمی و رسیدگی به شکایات قضایی انجام می‌شود. خدمات این مرکز محدود به ارامنه اصفهان نبوده و ارامنه ساکن در مناطق جنوبی ایران از امکانات آن استفاده میکنند. نکته جالب آن است که در گذشته دامنه خدمات کلیسای وانک فراتر از ایران بوده و حتی ارامنه هندی برای انجام امور اداری خود به این کلیسا مراجعه می‌کردند.
ساعات بازدید و اطلاعات گردشگری کلیسای وانک
کلیسای وانک همه‌روزه از ساعت ۸:۳۰ صبح تا ۱:۳۰ بعدازظهر و از ساعت ۱۶ تا ۱۸:۳۰ بعدازظهر پذیرای بازدیدکنندگان است. برای ورود به کلیسا، تهیه بلیط از باجه بلیط‌فروشی در ورودی الزامی است. ساعات بازدید ممکن است در آینده تغییر کند. خوشبختانه محدودیت زمانی برای بازدید در نظر گرفته نشده و در ساعات مجاز بدون محدودیت از فضای کلیسا و جاذبه‌های آن لذت ببرید. توجه داشته باشید که کلیسای وانک در تعطیلات رسمی، روز اول نوروز و مناسبت‌های خاص ارامنه تعطیل است. بنابراین، پیش از برنامه‌ریزی برای بازدید این موارد را در نظر داشته باشید.
سخن پایانی از کلیسای وانک اصفهان
کلیسای وانک یکی از شاخص‌ترین بناهای تاریخی و مذهبی و نمادی از حضور و فرهنگ ارامنه در اصفهان است. این مجموعه در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده و امروزه در لیست مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری اصفهان قرار دارد و هر ساله گردشگران بسیاری را جذب میکند. این مجموعه با معماری باشکوه، نقاشی‌های خیره‌کننده، کتابخانه‌ای غنی، نخستین چاپخانه ایران و یادبودی برای شهدای نسل‌کشی ارامنه جایگاه ویژه‌ای در میان بناهای تاریخی کشور دارد. اگر به اصفهان سفر کردید از کلیسای وانک دیدن کنید و از زیبایی‌های معماری و نقاشی‌های آن لذت ببرید.
سوالات متداول در مورد کلیسای وانک اصفهان
کلیسای وانک در کجا قرار دارد؟
کلیسای وانک در اصفهان محله جلفا و خیابان نظر شرقی واقع شده است.
ساعات بازدید از کلیسای وانک چگونه است؟
ساعات بازدید کلیسا از ۹ صبح تا ۶ عصر است، اما شاید در ایام خاص تغییراتی داشته باشد.
آیا کلیسای وانک موزه دارد؟
کلیسا موزه های زیبایی دارد و اشیای تاریخی، نسخه‌های خطی و آثار مربوط به ارامنه در این موزه موجود است.
آیا کلیسای وانک کتابخانه دارد؟
کتابخانه کلیسای وانک بیش از ۳۰ هزار نسخه کتاب تاریخی و ارزشمند به زبان‌های ارمنی، فارسی و انگلیسی دارد.
آیا بازدید از کلیسای وانک برای همه افراد آزاد است؟
کلیسای وانک یکی از جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی اصفهان است و همه علاقه‌مندان از آن بازدید می کنند.
