حافظیه شیراز

حافظه شیراز در واقع آرامگاه حافظ یا همان خواجه شمس الدین محمد حافظ شیرازی، معروف به لسان الغیب، ترجمان الاسرار و لسان العرفا، شاعر بزرگ قرن هشتم ایران و یکی از سخنوران نامی جهان می باشد.

غزل های حافظ از شهرت جهانی برخوردار شده اند. او به دلیل داشتن و سرودن اشعار عرفانی، نزد ایرانیان از جایگاه خاص و ویژه ای را از آن خود کرده است و بسیاری از مردم اغلب به وقت دلتنگی و یا در بسیاری از مناسبت های باستانی مانند شب یلدا، به حافظ رجوع کرده و تفالی به آن می زنند.

به همین دلیل حافظیه نه تنها از مهم ترین دیدنی های جذاب شهر شیراز محسوب می شود، بلکه یکی از اصلی ترین مکان هایی می باشد که باید در زمان سفر به شهر تاریخی شیراز، حتما از آن بازدید کنید.

در ادامه این مطلب، با من بیا به صورت کامل، تاریخچه آن را برای شما شرح خواهد داد و یک به یک بخش های مختلف حافظیه را معرفی خواهد نمود. با ما همراه باشید.

حافظیه کجا است؟

حافظیه یکی از مشهور ترین جاذبه های دیدنی شهر شیراز می باشد. این مکان به دلیل قرار گرفتن آرامگاه حافظ در آن، به این نام معروف شده است. در واقع یک مجموعه قبرستان در بخش جنوبی دروازه معروف شیراز، دروازه قرآن می باشد.

حافظ که شخصیتی جهانی دارد، هر سال میزبان گردشگران داخلی و خارجی بسیاری است و حتی کنسرت های بزرگی در محیط حافظیه برگزار شده است که از جمله آن ها می توان به کنسرت محمد رضا شجریان در سال های 1342 و 1370 و کنسرت استاد ناظری اشاره نمود.

امروزه با تغییرات بسیاری که از سال 1386 آغاز شد، این مجموعه گسترش بافته است. حافظیه صرفا به آرامگاه حافظ محدود نمی شود و بخش های مختلفی در آن وجود دارد که هر کدام از معماری و فضای سبزی بسیار زیبا برخوردار شده اند. آرامگاه خواجه شمس الدین محمد حافظ شیرازی در سال 1354 توسط وزارت فرهنگ و هنر با شماره 1009 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

مسیر دسترسی به حافظیه

آدرس حافظیه: استان فارس، شیراز، حدفاصل چهار راه ادبیات و چهار راه حافظیه، رو به روی ورزشگاه حافظیه

حدفاصل چهار راه ادبیات و چهار راه حافظیه چند سالی می باشد که با سنگ فرش پوشانده شده است، البته در ابتدا قرار بود به مسیر پیاده راه تبدیل شود و عبور وسایل نقلیه از این مسیر ممنوع اعلام شود. اما در حال حاضر حرکت وسایل نقلیه از سمت چهار راه حافظیه به سمت چهار راه ادبیات مجاز می باشد.

در صورتی که تصمیم دارید با استفاده از وسایل نقلیه عمومی به حافظیه بروید، به جز تاکسی، فقط می توانید از اتوبوس هایی استفاده کنید که در مسیر چهار راه ادبیات حرکت می کنند و تعداد آن ها چندان زیاد نیست. اما استفاده از تاکسی می تواند راه حال بهتری باشد. به منظور انجام این کار، باید ابتدا به فلکه گاز بروید سپس از این محل، سوار تاکسی هایی شوید که مقصد آن ها، حافظیه است.

متاسفانه هنوز هیچ خط مترویی از نزدیکی حافظیه عبور نمی کند. چنان چه می خواهید با اتومبیل شخصی از سمت دروازه قرآن از حافظیه دیدن کنید، بهتر است وارد بلوار هفت تنان شوید و پس از حدود 500 متر به سمت راست بپیچید و وارد خیابان چهل مقام شوید. خیابان چهل مقام را تا رسیدن به چهار راه ادبیات ادامه دهید. پس از رسیدن به این چهار راه، مجموعه حافظیه را در سمت راست خود مشاهده خواهید کرد.

طراح و معمار حافظیه چه کسی است؟

یکی از شرق شناسان بزرگی که همواره به تاریخ و تمدن و هنر ایران عشق می ورزید، «آندره گدار» فرانسوی بود. وی از دانشکده هنر های زیبای پاریس فارغ التحصیل شده بود و در سال 1307 هجری شمسی، به دعوت دولت وقت ایران و به منظور ساماندهی اداره کل باستان شناسی، نگهداری و مرمت بنا های تاریخی، به ایران آمد.

آندره گدار در طی 32 سال اقامت خود در ایران و مدیریت اداره کل عتیقیات و ریاست دانشکده هنر های زیبای تهران، از بیش تر آثار تاریخی ایران بازدید نمود و ضمن تهیه فهرستی از آن ها، اقداماتی را در جهت حفظ، نگهداری و مرمت آن ها صورت داد.

ا«دره در جنگ جهانی دوم، در زمان اشغال فرانسه توسط نازی ها به نمایندگی کمیته ملی فرانسه در ایران برگزیده شد و نشریه فرانسه آزاد را در تهران منتشر کرد. او از سال 1936 به بعد، به منظور شناساندن آثار تاریخی ایران به جهانیان، با همکاری همسرش «یدا گدار» و عده ای از محققین و دانشمندان ایرانی به انتشار سالانه جزواتی به زبان فرانسه به نام «آثار ایران» پرداخت و در هشت جزوه با دقت و وسواس بسیاری با ذکر جزییات هنر ایران و ارائه طرح و نقشه بنا ها، به معرفی یک به یک آن ها همت گماشت.

سه تپه تاریخی سلیمان تپه، زیرز و مازیر از نخستین آثار ملی ایران بودند که توسط این معمار فرانسوی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیدند. ساخت و تکمیل بنای حافظیه به شکل امروزی یکی از کار های بسیار زیبا و ماندگار آندره گدار می باشد که با الهام از معماری اصیل ایرانی و با تکیه بر ذوق و هنر استادکاران هنرمند و با نظارت او به اتمام رسید.

بررسی تاریخچه حافظیه شهر شیراز

پس از درگذشت حافظ در سال 792 و یا 791 هجری قمری، در خاک باغ مصلی که جایگاه و محل گشت و تفرج او بود، در زیر سایه سرو روانی به خاک سپرده شد. 65 سال پس از وفات حافظ، یعنی در سال 856 هجری قمری، در زمان حکمرانی میرزا البوالقاسم گورکانی، استاد و وزیر حکمران گورکانی به نام شمس الدین محمد یغمایی بر فراز قبر حافظ عمارت گنبدی بنا نمود و جلوی آن حوض بزرگی ساخت که از آب رکن آباد پر می شد.

این بنا در اوایل قرن یازدهم هجری در زمان سلطنت شاه عباس مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت. در زمان نادر شاه افشار نیز تعمیراتی بر روی آرامگاه صورت پذیرفت، اما بنیادی ترین کار انجام شده برای مزار حافظ در زمان کریم خان زند اتفاق افتاد. او در سال 1189 هجری قمری، دستور ساخت سازه ای اساسی را بر روی آرامگاه حافظ صادر نمود ساختمان او به شیوه بنا های زمان زندیه از تالاری با چهار ستون سنگی یکپارچه و از طرف شمال و جنوب گشاده به فضای باز بود و در طرف چپ و راست آن دو اتاق تعبیه شده بود. به گونه ای که مقبره حافظ در شمال تالار قرار می گرفت و در جنوب آن باغی بزرگ مشخص بود. این چهار ستون با ارتفاع پنج متر هنوز وسط تالار در مقابل پله ها با نقوش رنگ باخته، با زیبایی تمام، خود نمایی می کنند.

هم چنین کریم خان زند دستور داد تا سنگی از جنس مرمر برای قبر خواجه شیراز بتراشند و پس از آماده شدن سنگ، دو غزل از غزل های حافظ را به خط نستعلیق که توسط حاج آقاسی بیگ افشار آذربایجانی نوشته شده بود، روی آن حجاری شود. این سنگ با ابعاد 40 در 80 در 266 سانتی متر هنوز بر روی قبر حافظ قرار دارد. بالای کتیبه سنگی و در میان ترنجی این جمله نوشته شده است: «انت الباقی و کل شی هالک»

در زیر آن غزلی زیبا از حافظ در 12 سطر با مطلع زیر آمده است:

«مژده وصل تو کو کز سر جان برخیزم

طایر قدسم و از دام جهان برخیزم»

دور تا دور آن نیز غزلی دیگر با این مطلع نوشته شده است:

«ای دل غلام شاه جهان باش و شاه باش

پیوسته در حمایت لطف الله باش»

هم چنین در دو گوشه بالای سنگ، این دو مصرع حکاکی شده است:

«بر سر تربت ما چون گذری همت خواه

که زیارتگه رندان جهان خواهد بود»

و در گوشه پایینی سنگ دو مصرع زیر نوشته شده است:

«چراغ اهل معنی خواجه حافظ

بجو تاریخش از خاک مصلی»

که خاک مصلی در این جا به معنی حروف ابجد بیانگر تاریخ وفات حافظ می باشد.

پس از حکومت زندیه نیز افراد زیادی آرامگاه حافظ را تعمیر و مرمت نمودند که برخی از آن ها به شرح زیر هستند:

در سال 1273 هجری قمری: تهماسب میرزا (مؤید) حکمران فارس آرامگاه را تعمیر و مرمت کرد.
در سال 1295 هجری قمری: مرحوم فرهاد میرزا (معتمد الدوله) فرمانروای فارس معجری چوبی بر آرامگاه خواجه نصب نمود.
در سال 1317 هجری قمری: ملا شاه جهان زرتشتی (اردشیر) ساکن تهران به خاطر علاقه ای که به حافظ داشت بر مزار او رفته و تفالی به دیوان حافظ می زند که شعر زیر برای او نشان داده می شود:

«ای صبا با ساکنان شهر یزد از ما بگو

کای سر حق ناشناسان گوی میدان شما

گرچه دوریم از بساط قرب همت دور نیست

بنده شاه شماییم و ثنا خوان شما»

او از این شعر خوشش آمده و تصمیم می گیرد که بقعه و بارگاه مجللی را برای قیر حافظ بسازد. به همین منظور مشغول به کار می شود و معجری بر فراز قبر می سازد. اما یکی از سادات متظاهر وقت به جرم آن که چرا یک شخص زرتشتی (گبر) می خواهد قیر حافظ را بسازد، آن بنا را خراب نمود و شخص بانی را از این کار باز داشت. گفته شده است در آخر عصایش را به قبر حافظ می زند و خطاب به او می گوید:

«درویش می خواستند تو را نجس کنند، نگذاشتم!»

هنوز آثار افتادن چوب بست ها بر روی سنگ قبر به صورت شکستگی در سنگ مشخص و مشهود می باشد.

در سال 1319 هجری قمری: شاهزاده ملک منصور، ملقب به شعاع السلطنه و والی فارس، معجری آهنین بر قبر حافظ ساخت و کتیبه ای را نیز بالای آن گذاشت.
در سال 1310 هجری شمسی: فردی به نام دبیر اعظم بهاری که استاندار فارس بود، سر در حیاط جنوبی و نارنجستان آن را سر و سامانی داد. همین طور خیابانی را در جلو آرامگاه احداث کرد و نام آن را خرابات گذاشت که بعد ها به گلستان تغییر نام پیدا کرد.
در سال 1311 هجری شمسی: فرج الله بهرامی نیز تعمیراتی اساسی در باغ، آرامگاه و دیوار های اطراف آن انجام داد.
در سال 1314 هجری شمسی: با تلاش مرحوم علی اصغر حکمت شیرازی (وزیر فرهنگ وقت) و علی ریاضی (رئیس فرهنگ وقت) طرح نقشه آرامگاه حافظ، به شکل امروزی آن با طراحی و نظارت مهندس آندره گذار شرق شناس و ایران شناس بزرگ فرانسوی تهیه گردید و در سال 1316 به اتمام رسید.

بر اساس این نقشه، چهار ستون وسط که در زمان زندیه احداث شده بود، با اضافه نمودن ستون های دیگری به طرف امتداد یافت و حافظیه به دو محوطه که از باغ در جنوب تالار و آرامگاه در شمال آن تشکیل شد.

در این ساختمان، عمارت قدیمی کریم خان زند به صورت تالاری درآمد که 56 متر طول دارد و به وسیله 20 ستون سنگی بلند نگه داشته شده است. چهار ستون یکپارچه کریم خان در میان این ستون ها واقع شده اند و 16 ستون دیگر دو تکه می باشند که در سال 1315 هجری شمسی ساخته و نصب شده اند.

معرفی بخش های مختلف حافظیه شیراز

حافظیه در واقع یک مجموعه دو هکتاری می باشد که از دو بخش اصلی صحن جنوبی و شمالی تشکیل شده است. این دو بخش اصلی توسط تالاری 56 متری که 20 ستون سنگی به ارتفاع 5 متر را در خود جای داده است، تشکیل شده و از یکدیگر جدا شده اند. آرامگاه حافظ شیرازی در صحن شمالی واقع شده است.

به جز این دو صحن، مجموعه حافظیه امروزی به دو بخش شرقی و غربی نیز تقسیم بندی می شود که در واقع بخش شرقی، آرامگاه خاندان معدل و بخش غربی، آرامگاه خاندان قوام می باشد. در سمت راست حیاط شمالی، دیواری با 14 طاق نما به چشم می خورد که در سال 1386 با تلاش میراث فرهنگی با تخریب خانه ها و مقبره های اطراف این محدوده، به صورت محوطه شرقی، به آرامگاه اضافه شد. در بخش غربی حافظیه قبر های بیش تری به چشم می خورد که بیش تر آن ها مربوط به شعرا و عرفای دوره های مختلف می باشند. دو بخش شرقی و غربی حافظیه در سال های اخیر به منظور بازدید عموم گشوده شده اند و پس از این دسترسی به آن ها محدود بود.

مجموعه حافظیه در دوران های مختلف، همواره دستخوش تغییرات جزیی و بنیادین زیادی بوده است. بر اساس نوشته های تاریخی، اولین بار 65 سال پس از مرگ این شاعر بزرگ، مقبره ای گنبدی شکل بر روی قبر او ایجاد می کنند که در دوران صفویان و افشاریان این مقبره مورد مرمت قرار گرفت. اما در دوران زندیه، گریم خان زند بر روی قبر حافظ مقبره ای جدید می سازد و سنگ قبری مرمرین بر روی مزار او قرار می دهد که این سنگ مرمرین تا به امروز بر روی آرامگاه حافظ حفظ و نگهداری شده است.

این تغییرات و ترمیم ها تا اواسط دوره پهلوی نیز ادامه پیدا کرد تا این که در سال 1314 رئیس وقت اداره فرهنگ فارس، سرهنگ علی ریاضی، طرح ساخت مقبره جدید حافظ را عملی می کند و با طراحی آندره گدار فرانسوی که به سبک معماری دوره زندیه بود، مقبره امروزی را اجرا می نماید.

بخش شمالی حافظیه شیراز که آرامگاه حافظ در آن واقع شده است، از نظر نماد شناسی نمادی از دنیای ملکوت می باشد و وجود هشت درب ورود و خروج در این بخش و هم چنین هشت ستونی که گنبد مسی مقبره حافظ بر روی آن قرار گرفته است را به عنوان نمادی از هشت درب بهشت می دانند. در ایده طراحی این باغ، آرامگاه بخش جنوبی حافظیه نمادی از دنیای مادی می باشد. هر چه به سمت آرامگاه می روید، از بند های نفسانی و هوا و هوس آزاد می شوید و با بالا رفتن از ایوان گویی به معراج الهی می رسید. علاوه بر این، نمای بیرونی گنبد نمادی از آسمان به شمار می آید که شبیه به کلاه درویشان، ترک می باشد.

سنگ مزار و بارگاه حافظ شیرازی

صحن شمالی حافظیه شهر شیراز، با ابعادی حدود 60 در 50 متر، در گذشته به عنوان قبرستان عمومی مورد استفاده قرار می گرفته است. در وسط صحن، قبر خواجه واقع شده است که با پنج پله، نزدیک به یک متر از کف صحن مرتفع تر می باشد.

بالای قبر گنبدی به ارتفاع 10 متر وجود دارد که به وسیله هشت ستون سنگی یکپارچه گنج متری و به شکل ستون های کریم خان نگهداری می شود. سطح خارجی گنبد به وسیله ورق های مس، ترک ترکی، مانند کلاه قلندران و درویشان پوشیده شده و سقف گنبد با کاشی های رنگین معرق به زیبایی تزیین شده است.

دور تا دور زیر سقف ابیاتی با خط ثلث بر روی کاشی به نگارش درآمده است. بر روی این کتیبه ها غزلی زیبا از حافظ با این مطلع به چشم می خورد:

«حجاب چهره جان می شود غبار تنم

خوشا دمی که از این چهره پرده برفکنم»

اگر اطلاعات بیش تری در مورد حافظیه شهر شیراز دارید، می توانید آن را با سایر کاربران با من بیا به اشتراک بگذارید.

پرس های متداول

حافظیه کجا است؟

حافظیه به دلیل قرار گرفتن آرامگاه حافظ در آن به این نام معروف شده است. در واقع یک مجموعه قبرستان در شهر شیراز و در بخش جنوبی دروازه معروف شیراز، دروازه قرآن می باشد.