مسجد جامع اصفهان

شهر اصفهان به عنوان یکی از گردشگر پذیر ترین شهر های ایران شناخته می شود. این شهر که با داشتن بنا های تاریخی متعددی که در خود جای داده است، شهرت پیدا کرده و سالانه میزبان بسیاری از گردشگران خارجی و ایرانی می باشد. از قدیمی ترین آثار تاریخی موجود در این شهر می توانیم به مسجد جامع اصفهان اشاره کنیم.

این بنای ارزشمند پس از قرن ها بازسازی و مرمت به شکل امروزی خود رسیده است. با من بیا، تصمیم دارد به صورت کامل در این مطلب به معرفی مسجد جامع اصفهان بپردازد. با ما همراه باشید.

معرفی مسجد جامع اصفهان

قدیمی ترین بنای تاریخی شهر اصفهان، مسجد جامع و یا مسجد جمعه می باشد. سیمای فعلی مسجد عمدتا مربوط به اقدامات دوره سلجوقی است. اما تعمیرات و الحاقات آن به دوران بعد، به خصوص دوره صفویان مرتبط می شوند. گرچه در کاوش های باستان شناسی آثاری متعلق به دوران آل بویه و قرن سوم هجری کشف شده است.

در همین کاوش ها آثاری از دوران قبل از اسلام نیز به دست آمده است. بخش های مختلف مسجد جامع شهر اصفهان که در آخرین نشست کمیته میراث جهانی یونسکو به فهرست جهانی افزوده شده است، نزدیک به دو هزار سال شکل گرفته و طی این سال ها در حال مرمت و یا بازسازی بوده است.

در واقع مهم ترین طرح های توسعه مسجد جامع شهر اصفهان در دوران آل بویه و پس از آن، در دوران صفویان شکل گرفته است.

آرتور پوپ باستان شناس این چنین می نویسد:

«من آن روز زمانی که به تماشای مسجد جامع اصفهان رفتم و در زیر این گنبد قرار گرفتم، متوجه شدم که تمام وجودم در تسخیر گنبد و مسجد درآمده. چرا که در زیر این گنبد به خوبی می توان به شاهکار فناناپذیر و خلاقانه ایرانی ها پی برد و به عظمت مسجد و گنبد آن اعتقاد پیدا کرد. من از آن به بعد، بار ها به مسجد جامع اصفهان رفتم و با تماشای گنبد این مسجد، زبان به تحسین گشودم و عشق و علاقه خود را به اصفهان و ایران، روز افزون دیدم. به همین جهت می خواهم، پس از این که دیده بر هم نهادم، جسدم را در این خاک مقدس دفن کنند.»

محمد باقر مجلسی معروف به علامه مجلسی و مجلسی ثانی فقیه شیعه در دران شاه سلیمان و شاه سلطان حسین صفویه در این مسجد دفن شده اند.

مسجد جامع اصفهان کجا است؟

مسجد جامع شهر اصفهان که با نام مسجد جامع عتیق نیز شناخته می شود، در میدان قیام، خیابان مجلسی واقع شده است. در واقع این مسجد در بخش قدیمی اصفهان، ضلع باختری خیابان هاتف و انتهای بازار بزرگ قرار دارد.

به طور کلی به همان اندازه که میدان نقش جهان اصفهان و همین طور عمارات تاریخی پیرامون آن، یادآور معماری و هنر دوران صفوی می باشند، مسجد جمعه و محلات اطراف آن افسانه زندگی در عهد سلجوقیان و روزگار قبل از آن را به نمایش گذاشته اند.

به منظور دسترسی به مسجد جامع اصفهان می توانید از وسایل نقلیه عمومی و یا خودرو شخصی استفاده نمایید. ایستگاه میدان شهدا، نزدیک ترین ایستگاه مترو به این مسجد می باشد. برای این کار باید سوار خط شمال – جنوب اصفهان شوید و با طی مسیری حدود دو کیلو متر از ایستگاه خود را به این مسجد برسانید. برای استفاده از خودرو شخصی نیز باید خود را با استفاده از یکی از خیابان های این سینا، هاتف، عبدالرزاق، کمال و یا ولیعصر به خیابان مجلسی برسانید.

بررسی تاریخچه مسجد جامع اصفهان

مسجد جامع شهر اصفهان از برجسته ترین آثار معماری ایران و جهان محسوب می شود و در دسته دیدنی های تاریخی شهر اصفهان قرار می گیرد. از آن جایی که بخش های مختلف آن در دوره های تاریخی گوناگون ساخته و پرداخته شده است، مجموعه حاضر مانند موزه عظیمی، معرف روند تحول و تکامل معماری ایران در دوره اسلامی و حتی پیش از آن می باشد.

کاوش های باستان شناسی انجام شده، نشان می دهد که به احتمال زیاد، این مسجد پیش از تسلط اعراب بر این شهر، مرکز مذهبی مهم  شهر به شمار می رفته است و به صورت یکی از آتشکده های شهر اصفهان کاربری داشته است.

کشف یک پاستون، با تزیینات دوره ساسانیان، در منطقه شمالی مسجد، وجود بنایی پیش از اسلام را تایید می کند.

در مورد تاریخچه تغییر و تحولات مسجد اختلاف نظر هایی وجود دارد. اما در مجموع چنین به نظر می رسد که ساخت مسجد جامع به قرون اولیه هجری و زمان عباسیان باز می گردد و در قرن سوم هجری محراب آن تخریب و جهت قبله آن اصلاح شده است.

ظاهر و سیمای امروزی این مسجد، بیش تر مربوط به اقدامات دوره سلجوقی می باشد. اما تعمیرات و الحاقات آن به دوران صفویان مربوط می شود.

بررسی معماری مسجد جامع اصفهان

مسجد جامع اصفهان با نقشه چهار ایوانی ساخته شده است و ابداعات هنری و معماری قرون اسلامی را در خود جای داده است. با توجه به منابع و مأخذ مختلف، مسجد جامع در طول زمان به دلیل آتش سوزی و جنگ های متعدد و نا آرامی های دوران های مختلف، متحمل آسیب های زیادی شده است، اما در طول تاریخ به دفعات مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است.

این مسجد از ورودی های متعدد برخوردار شده است که هر یک فضای مسجد را به بخش هایی از بافت پیرامون آن ارتباط می دهند.

گذر ها و معابر گرداگرد مسجد نشان گر ارتباط گسترده ای می باشد که مسجد با بافت قدیم شهر داشته است. چهار ایوان اطراف میدان شاخصه شیوه مسجد سازی ایرانیان را نشان می دهد که پس از احداث آن در سایر مساجد نیز رواج پیدا کرده است.

این ایوان ها که با نام های صفه صاحب در جنوب، صفه درویش در شمال، صفه استاد در غرب و صفه شاگرد در شرق خوانده می شوند، با تزیینات مقرنس سازی و کاربندی به زیبایی مزین شده اند نمای داخلی صحن مسجد و کاشی کاری های آن نیز به قرن نهم هجری باز می گردد که به احتمال زیاد مناره ها نیز مربوط به همین زمان هستند.

معرفی بخش های مسجد جامع اصفهان

به طور کلی بنای امروزی مسجد جامع شهر اصفهان شامل بخش های زیر می شود:

شبستان مسجد

شبستان مسجد بر ستون های مدور استوار شده است و آن را با گچ بری های بسیار زیبایی مزین کرده اند. قدمت این قسمت به عصر دیلمیان باز می گردد.

گنبد جنوبی

گنبد و چهل ستون پیرامون آن در ایوان جنوبی مسجد واقع شده اند و در فاصله سال های 465 تا 485 هجری قمری بنا شده است. این گنبد در زمان سلطنت ملکشاه شلجوقی و وزارت خواجه نظام الملک ساخته شد و از نمونه های نادر ساختمان های عصر سلجوقی محسوب می شود.

ایوانی که در جلوی این گنبد آجری واقع شده است، در اویل قرن ششم هجری بنا و سقف آن از مقرنس های درشت ترکیب شده است این گنبد دارای زیبا ترین طرح های تزیینی ساخته شده از آجر و گچ می باشد.

گنبد شمالی

گنبد شمالی در بخش شمالی حیاط مسجد قرار دارد و قرینه گنبد خواجه نظام الملک می باشد. این گنبد در سال 481 بنا شده است. احداث این گنبد توسط ابوالغنائم تاج الملک، از وزرای سلجوقی بنا شده است.

ایوان درویش

قدمت ایوان شمالی مسجد که با نام صفه درویش شناخته می شود، به قرن ششم باز می گردد. کتیبه گچ بری داخل این ایوان نیز به دوره شاه سلیمان صفوی تعلق دارد. تزیینات کاشی کاری نمای خارجی آن از اقدامات اداره باستان شناسی اصفهان در سال های 1336 و 1337 هجری شمسی می باشد که به این مناسبت، کتیبه ای به خط بنایی به یادگار گذاشته شده است.

در طرفین ایوان شمالی و شمال آن، چهل ستون هایی از قرن ششم هجری به چشم می خورند که چهل ستون شرقی آن شامل طاق های متعدد با نقوش مختلف آجری می شود و یکی از قسمت های جالب این بنای عظیم تاریخی محسوب می شود.

ایوان صاحب

ایوان صاحب که با نام صفه صاحب شهرت دارد، به دوران سلجوقی تعلق دارد و تزیینات آن در عصر قراقویونلو و صفوی انجام شده است. در این قسمت کتیبه هایی از دوران های مختلف ماندن صفویان نیز به چشم می خورد. در این ایوان نیز کاربندی زیبایی پوشش دهانه را تشکیل داده است.

ایوان استاد

ایوان غربی معروف به صفه استاد در دوران سلجوقی بنا و سپس در دوره صفویان با کاشی کاری تزیین شده است. در این صفه علاوه بر خطوط ثلث و نستعلیق که به تاریخ 1112 هجری قمری و در زمان سلطنت شاه سلطان حسین کتابت شده است، عباراتی به خط بنایی بسیار زیبا و با امضای محمد امین اصفهانی به چشم می خورد:

چون نامه جرم ما به هم پیچیدند                             بردند و به میزان عمل سنجیدند

بیش از همه کس گناه ما بود ولی                                      ما را به محبت علی بخشیدند

ایوان شاگرد

ایوان شاگرد که ایوان جنوبی مسجد جامع اصفهان محسوب می شود و با نام صفه شاگرد شهرت پیدا کرده است، در عصر سلجوقی بنا و در قرون هشتم و یازدهم هجری قمری، در دوران حکومت ایلخانان و صفویه، تزییناتی به آن اضافه شده است. این ایوان کاشی کاری ندارد و با مقرنس های آجری آن را تزیین نموده اند. در این ایوان سنگ مرمر یک پارچه نفیسی وجود دارد که در اطراف و بالای آن لوحه ها و کتیبه هایی دیده می شود. ایوان شاگرد با ارتفاعی پایین تر از ایوان استاد ساخته شده است.

ایوان عمر

در انتهای ضلع شرقی مسجد جامع، صفه عمر قرار دارد که کتیبه تاریخی هلال دیوان آن به سلطنت محمد آل مظفر اشاره می کند. تاریخ این کتیبه به سال 768 هجری قمری باز می گردد و توسط عزیز التقی الحافظ خطاطی شده است.

در سقف این صفه خطوط تزیینی و تاریخی دیده می شود که با خط بنایی عبارات مذهبی و سازنده بنا به نام مرتضی الحسن العباسی الزینبی نوشته شده است. علاوه بر آن در این صفه نام استاد کاران دیگر مانند حسن کاروان کاشی کار و کوهیار الابرقوهی خطاط کتیبه محراب صفه نیز به چشم می خورد.

مسجد اولجایتو

در بخش شمالی ایوان استاد شبستان کوچکی قرار دارد که زیبا ترین محراب گچ بری مسجد را به خود اختصاص داده است. این شبستان که با نام مسجد اولجایتو نیز شناخته می شود، از محرابی شبیه به گوهری تابناک از هنر ایرانی در جهان برخوردار شده است که توانسته شهرت زیادی و بزرگی را از آن خود کند.

بر این محراب زیبا و تماشایی نام سلطان محمد خدابنده به چشم می خورد. ایلخان مشهوری که پیش از اسلام آوردن لقب اولجایتو داشت و پس از مسلمان شدن خود را خدابنده نامید. هم چنین نام وزیر دانشمند او، محمد ساوی و سال ساخت محراب، یعنی 710 هجری قمری را نیز می توان در آن مشاهده نمود. زیبا ترین منبر منبت کاری مجموعه مسجد جامع شهر اصفهان نیز در مسجد اولجایتو قرار دارد. متاسفانه تاریخی از سال ساخت این منبر ذکر نشده است.

شبستان زمستانی بیت الشتاء

پس از مسجد اولجایتو به شبستان زمستانی بیت الشتاء می رسیم که به دلیل داشتن کتیبه سردر آن، در زمان تیموریان، به دستور عماد ابن المظفر ورزنه ای ساخته شده است. از این رو با نام شبستان عماد نیز شناخته می شود.

این شبستان با شکوه از ستون های قطور کوتاه و اتاق های خیمه ای شکل برخوردار شده است. در وسط هر چشمه طاق یک قطعه سنگ مرمر شفاف به چشم می خورد که به منظور تامین نور شبستان نصب شده اند.

کتابخانه خواجه نظام الملک

شبستان جنوب شرقی مسجد که به احتمال زیاد کتابخانه عظیم و مشهور خواجه نظام الملک را در خود جای داده بود، در بمباران شهر اصفهان تخریب شد و آن را مجددا به شیوه اول بازسازی نمودند. این اثر نفیس و با شکوه به دلیل داشتن نمونه های گوناگون ادوار مختلف اسلامی از نظر فنی و هنری، از اهمیت چشم گیری برخوردار بوده است.

این شهرت همه ساله گروه های بی شماری از علاقه مندان و پژوهشگران را به خود جلب می کرد. حاصل این مطالعات، مقالات، رسالات و کتب متعدد می باشد که به وسیله معماران و مهندسین و هم چنین باستان شناسان مشهور جهان و ایران به رشته تحریر درآمد. آثاری که اغلب آن ها به زبان فارسی ترجمه شده اند.

سنگاب های مسجد جامع شهر اصفهان

در مسجد جامع اصفهان چهار سنگاب به چشم می خورد. که در ادامه به معرفی آن ها پرداخته ایم:

سنگاب ایوان درویش

در ایوان شمالی مسجد جامع که با نام ایوان درویش خوانده می شود، سنگابی از جنس سنگ پارسی وجود دارد. این سنگاب ابتدا در مجاورت مقبره علامه مجلسی قرار داشت و بعد به محل کنونی انتقال داده شد. سنگاب قطر دهانه ای برابر با 115 سانتی متر دارد، اما نیمی از آن به دلیل شکستگی از بین رفته است. کتیبه بدنه این سنگاب به زبان های فارسی و عربی و به خط ثلث می باشد.

آن چه از متن کتیبه به جا مانده چنین است:

… و صل علی زین العباد علی و الباقر محمد و الصادق جعفر و الکاظم موسی و الرضا علی و التقی محمد و النقی…

کرد وقف شاه مظلومان حسین ابن علی                   هر که نوشد آب گوید لعن بر ابن زیاد

سنگاب ایوان صاحب

ایوان جنوبی مسجد جامع، با نام ایوان صاحب خوانده می شود و سنگابی ساده رو به روی آن واقع شده است. این سنگاب در میان حوضچه ای از سنگ چهار گوش قرار گرفته و بر روی لبه آن پنج جامگاه تعبیه شده است. سطح خارجی سنگاب در بالا شامل کتیبه صلوات بر چهارده معصوم (ع) به خط ثلث و نقش های کنگره دار کوچک و در قسمت پایین سنگاب، نقش های کنگره دار بزرگ می باشد.

هم چنین بر روی بدنه این سنگاب، کتیبه ای با چنین مضمونی نقش بسته است:

وقت شرعی کرد توفیق … استاد امین ولد اسمعیل …. فی 1102

دو سنگاب کوچک دیگر نیز در مسجد جامع اصفهان وجود دارند که یکی از آن ها در کنار حوض میان حیاط مسجد و دیگری در برابر ایوان استاد (ایوان غربی) قرار گرفته اند.

ارزش های معماری مسجد جامع اصفهان

مسجد جامع شهر اصفهان، نشان دهنده تجربیات معماری هزار ساله مسجد سازی به ویژه خلق طرح مسجد ایرانی می باشد. به همین دلیل می توان بسیاری از سبک های تاریخ معماری ایران و کشور های همسایه را در آن مشاهده نمود. برخی از ویژگی های معماری مسجد جامع شامل موارد زیر می شود:

• ایجاد انواع جرز های آجری تزیین شده با نقوش هندسی
• ستون های آجری با مقاطع مختلف از جمله فرم های دو بخشی و سه بخشی و چهار بخشی که از ترکیب دایره ها به دست آمده اند.
• طاق و چشمه های پوششی در انواع روش های اجرایی
• ایوان های چهارگانه با تزیینات متفاوت در هر کدام
• گنبد های عظیم با روش های ابداعی به صورت دو پوسته پیوسته
• نما های موزون و تزیین شده در اطراف حیاط

به همین خاطر ترکیب نهایی، مجموعه بی نظیری را شکل داده است که می توان به آن تاریخ پیوسته و دایرة ‌المعارف معماری ایران و برخی نقاط دیگر به ویژه آسیای میانه اطلاق کرد.

هم چنین با تحولاتی که در قرن پنجم هجری (یازدهم میلادی) در آن به وجود آمد، مسجد شبستانی قبلی به مسجد چهار ایوانی تبدیل شد و این شیوه جدید، نام طرح مسجد ایرانی را در مقایسه با طرح شبستانی (معطوف به فرهنگ غربی) اتخاذ کرد. از آن دوره بیش تر مساجد جامع شهر های بزرگ ایران با همین سبک چهار ایوانی ساخته شدند.

حتی در برخی از مساجد موجود از قبل نیز تغییر ایجاد کردند تا به مسجد چهار ایوانه تبدیل شود. این الگو به سرزمین های مسلمان نشین خارج از ایران نیز راه پیدا کرد. به همین خاطر عمده ترین ارزش معماری مسجد جامع شهر اصفهان آن است که نقش الگوی پیش آهنگ را در تاریخ معماری مشرق زمین ایفا کرده است. این طرح به عنوان طرح مسجد ایرانی خلق منحصر به فردی در میان مساجد جامع جهانی است که بعدا الگوی ایجاد مساجد دیگر در ایران و آسیای میانه می شود.

ساعات بازدید و بلیط مسجد جامع شهر اصفهان

همه روزه می توانید از مسجد جامع شهر اصفهان دیدن کنید. ساعات بازدید از این مسجد از 9 تا 11 در نوبت صبح و از 13 تا 16 در نوبت بعد از ظهر می باشد. بهای بلیط این مسجد برای گردشگران خارجی و داخلی متفاوت می باشد.

در صورتی که اطلاعات بیش تر و خاطره ای از مسجد جامع اصفهان دارید، می توانید آن را با سایر کاربران با من بیا به اشتراک بگذارید.

پرسش های متداول

مسجد جامع اصفهان کجا است؟

مسجد جامع شهر اصفهان در میدان قیام، خیابان علامه مجلسی واقع شده است.

قدمت مسجد جامع شهر اصفهان به چه زمانی باز می گردد؟

در مورد تاریخچه تغییر و تحولات مسجد اختلاف نظر هایی وجود دارد. اما در مجموع چنین به نظر می رسد که ساخت مسجد جامع به قرون اولیه هجری و زمان عباسیان باز می گردد و در قرن سوم هجری محراب آن تخریب و جهت قبله آن اصلاح شده است.

ساعات بازدید از مسجد جامع شهر اصفهان کدام اند؟

همه روزه می توانید از مسجد جامع شهر اصفهان بازدید کنید. ساعات بازدید مسجد از 9 تا 11 در نوبت صبح و از ساعت 13 تا 16 در نوبت بعد از ظهر می باشد.