باغ ارم شیراز

باغ ارم شیراز، یکی از دیدنی های مشهور این شهر محسوب می شود و به عنوان نمونه ای از یک باغ – کوشک به شمار می آید که به واسطه درختان مرکبات و خیابان های طویلی با سرو های با شکوه در طرفین خود، به محبوبیت بسیاری زیادی در بین گردشگران دست پیدا کرده است.

علاوه بر کوشک اصلی عهد قاجار که هسته مرکزی این باغ را تشکیل می دهد، سروناز های بلند و کهن، زیبایی آن را دو چندان کرده اند. باغ ارم شیراز با داشتن مساحتی معادل 110.380 متر مربع در 14 آبان ماه سال 1353 به ثبت ملی رسیده است.

با من بیا تصمیم دارد با معرفی باغ ارم شیراز و همین طور بررسی معماری و تاریخچه این باغ زیبا، شما را برای بازدید از آن ترغیب کند. بدون شک سفر به شیراز و بازدید از باغ ارم و ثبت عکس های یادگاری می تواند تجربه ای جالب را برای شما رقم بزند.

بررسی تاریخچه باغ ارم شیراز

هنوز هم مشخص نشده است که چه کسی باغ ارم را برای اولین بار بنا نموده است. به همین خاطر تاریخ ساخت دقیقی برای آن به ثبت نرسیده است. تنها سند موجود در رابطه با باغ ارم نام بردن از آن در چند سفرنامه می باشد که بر اساس آن ها می توان قدمت آن را حداقل به قرن های دهم و یازدهم هجری نسبت داد.

علاوه بر این، تاریخ ساخت باغ ارم شیراز را به دوران سلجوقیان نسبت می دهند. چرا که در آن روزگار، اتابک قراچه، حکمران فارس، اقدام به ساخت باغ تخت و چند باغ دیگر در شیراز کرده بود و این امکان وجود دارد که این باغ نیز به درخواست وی ساخته شده باشد.

باغ ارم در دوران آل اینجو و آل مظفر و گورکانیان وجود داشته است. هر چند هیچ اطلاعاتی در مورد آن وجود ندارد. به غیر از یکی از غزلیات حافظ که از روی آن می توان فهمید آل اینجو اختیار باغ را در دست داشته اند.

در گلستان ارم دوش چو از لطف هوا، زلف سنبل ز نسیم سحری می آشفت

گفتم ای مسند جم، جام جهان بینت کو، گفت افسوس که آن دولت بیدار بخفت

در ادامه باغ ارم به تصرف سلاطین آل مظفر در می آید. اطلاع دقیقی از وضعیت باغ ارم در دوران صفویان موجود نمی باشد و فقط در نوشته های جهانگردان خارجی به آبادی و شکوه باغ های آن دوران اشاره شده است. در هر صورت از دوره صفویه به بعد، همه باغ های ایران از جمله باغ های شیراز، توسعه رونق پیدا می کنند و باغ ارم نیز مورد مرمت قرار می گیرد.

از اواخر دوران زندیه حدود 75 سال این باغ در اختیار سران ایل قشقایی بود و از آن به عنوان مقر فرمانروایی خود استفاده می نمودند و عمارتی را نیز در این باغ بنا کردند. پس از آن در زمان ناصر الدین شاه نیز پایه عمارت دیگری در باغ ارم شیراز نهاده می شود که ساخت آن چندین سال به طول می انجامد.

بر اساس شواهد به دست رسیده، ساختمان اصلی باغ تا دوران ناصر الدین شاه قاجار وجود داشت و زمانی که حاج نصیر الملک شیرازی باغ را خریداری می کند، ظاهرا بر اساس آن، عمارت فعلی باغ را می سازد.

ابوالقاسم خان نصیر الملک، داماد و خواهر زاده او، تزیینات بنا و برخی نقاط نیمه کاره را تکمیل می کند. کتیبه ای از سنگ مرمر در بالای سر درب ورودی شمال شرقی به چشم می خورد که نوشته زیر را با خط نستعلیق در خود جای داده است:

«از وزیر شه نصیر الملک راد، دائمش باغ ارم آباد باد»

این مربوط به زمانی است که نصیر الملک در دوره سلطنت مظفر الدین شاه قاجار، حکمرانی فارس را بر عهده داشته است.

6 کتیبه سنگی نیز در نمای شرقی ساختمان به چشم می خورند که تاریخ های مختلفی را داشته و نام نصیر الملک نیز در آن ها جای گرفته است.

در نهایت باغ ارم شهر شیراز به مالکیت همسر شاه پهلوی در می آید که آن را به دانشگاه شیراز واگذار می کند و برای کاخ پذیرایی مورد استفاده قرار می گیرد. از آن جا که ساختمان باغ ارم در اثر عوامل طبیعی مخروبه شده بود، در فاصله سال های 1345 تا 1350 تعمیرات اساسی بر روی آن صورت می پذیرد و یک دیوار سنگی با نرده آهنی به جای دیوار باغ احداث می شود. ضمن این که مرمت تزیینات بخش های مختلف ماندن آیینه کاری و نقاشی های سقف اتاق ها و ایوان ها در دستور کار قرار می گیرد. علاوه بازسازی محوطه باغ ارم که به مخروبه تبدیل شده بود، زمین بسیار بزرگی به باغ اضافه می شود.

باغ زیبا و دلنشین ارم که در حال حاضر در اختیار دانشگاه شهر شیراز قرار دارد، حدود 110 هزار متر مربع مساحت داشته و اغلب با درختان نارنج و سرو پوشیده شده است. در سی و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو در تاریخ 6 تیر ماه سال 1390، باغ ارم شیراز به فهرست میراث جهانی اضافه شد.

باغ ارم شیراز کجا است؟

باغ ارم از مهم ترین اماکن دیدنی شهر شیراز به شمار می آید که در خیابان ارم، نزدیک به میدان ارم و در نزدیکی مجموعه دانشگاه شیراز واقع شده است.

نزدیک ترین ایستگاه مترو به باغ ارم، ایستگاه مترو نمازی می باشد که پس از پیاده شدن از قطار می توانید با حدود 10 دقیقه پیاده روی و عبور از میدان دانشجو و میدان ارم، به باغ ارم برسید و یا با استفاده از تاکسی به بازدید از باغ بروید.

در صورتی که از ماشین شخصی برای رسیدن به باغ ارم استفاده می کنید و از سمت بخش های شمالی شهر به طرف باغ ارم می روید، بهترین مسیر برای دسترسی بلوار شهید چمران می باشد. پس از وارد شدن به بلوار شهید چمران باید مسیر بلوار را تا انتها ادامه بدهید و از میدان دانشجو (میدان علم) به چپ بپیچید و تا میدان ارم (میدان خوابگاه) بروید. پس از رسیدن به میدان ارم، به سمت راست بپیچید و وارد خیابان ارم شوید تا کمی بعد به باغ ارم دسترسی پیدا کنید.

اگر از قسمت های جنوبی شهر شیراز به سمت باغ ارم می روید، باید خود را به خیابان آزادی برسانید و از آن جا وارد خیابان ارم شوید. اگر خیابان ارم را تا نزدیکی میدان ارم ادامه دهید، باغ ارم را در سمت چپ خود مشاهده خواهید کرد.

ساعت بازدید از باغ ارم شیراز: باغ ارم در دو ماه اول سال از ساعت 8 صبح تا 20 به صورت یکسره، چهار ماه بعدی از ساعت 8 تا 13 و از 5 تا 20.30، در 6 ماه دوم سال از ساعت 8 تا 13 و از 14.30 تا 17 فعالیت می کند. در تعطیلات سوگواری مانند تاسوعا و عاشورا، 28 صفر رحلت پیامبر (ص)، 25 شوال شهادت امام صادق (ع)، 21 رمضان شهادت امام علی (ع) و 14 خرداد رحلت امام خمینی (ره)، باغ ارم تعطیل می باشد.
آدرس باغ ارم شیراز: شهر شیراز، بلوار ارم، میدان ارم، خیابان ارم، نزدیکی مجموعه دانشگاه شیراز

بررسی معماری باغ ارم

زمین باغ ارم شکلی مستطیلی دارد که دور تا دور آن را دیوار های گلی پوشش داده بودند. اما امروزه نرده ها به جای دیوار ها جایگزین شده اند. معماران این باغ به منظور از بین بردن شیبی که از بخش غربی به شرقی وجود داشت، در بخش های مختلف آن پله هایی را تعبیه کرده بودند. ساختمان های اصلی را می توان در بخش غربی باغ مشاهده نمود که شامل یک عمارت اصلی و اندرونی می شوند و جالب این که ارتفاع شان بیش تر از سایر نقاط باغ می باشد.

استخر بسیار زیبایی در کنار ساختمان اصلی این باغ به چشم می خورد که مساحت آن معادل 335 متر و عمق آن به نیم متر می رسد. برای ساخت این استخر از چندین تخته سنگ بزرگ استفاده شده است که بر اساس گفته مورخین، قدمت آن به دوران جانی خان ایلخان باز می گردد. به ظاهر در گذشته عمق استخر بیش تر از این بوده است، هر چند پس از ترمیم به عمق فعلی کاهش یافته است.

چهار نخل زیبا در چهار گوشه آن، جذابیتی دو چندان به استخر بخشیده اند. همین طور می توان تصویر بنا را در آب مشاهده نمود. اگر به باغ ارم بروید، جوی آبی را مشاهده خواهید کرد که در امتداد این استخر جریان دارد. این آب پس از عبور از حوض کوچک تالار حوضخانه، به استخر و سپس جوی های اطراف آن وارد می شود که در ادامه در اطراف باغچه های باغ جریان پیدا می کنند.

درب های ورودی باغ ارم شهر شیراز، به طرف شمال و بلوار ارم هستند، اضلاع دیگر آن به بلوار آسیاب سه تایی، خانه های مسکونی و باغ های دیگر محدود می شوند.

عمارت اصلی باغ ارم شیراز

عمارت اصلی باغ ارم را می توانید در بخش غربی این مجموعه مشاهده کنید که جذابیت زیادی برای گردشگران دارد. باغ ارم به شکلی طراحی شده است که بازدید کنندگان به منظور رسیدن به مرکز باغ و محل ساختمان اصلی باید از طول باغ عبور کنند.

ساختمان عمارت از سه طبقه تشکیل شده است که پشت بام شیروانی را نیز در خود جای داده اند. گچ بری و نقاشی، حجاری، پنجره های مشبک آهنی، منبت کاری و کاشی کاری جزو تزیینات ساختمان عمارت می باشند. این عمارت نمونه بارز ساختمان های اواسط دوره قاجار می باشد که با تبعیت از اصول معماری زندیه و صفویه انجام شده است.

حتی درب های عمارت اصلی که از چوب ساج ساخته شده اند، زیبایی منحصر به فردی را ایجاد نموده اند. این درب ها، پس از سالیان سال شکل اصلی خود را حفظ نموده اند و هم چنان سالم مانده اند.

توسعه باغ و اضافه شدن زمین های وسیعی به قسمت غربی باغ ارم باعث شده اند که عمارت اصلی و ساختمان اندرون و… به شکل یک مجموعه در وسط باغ قرار بگیرند.

یکی دیگر از دیدنی های شهر شیراز که در عمارت اصلی باغ ارم واقع شده است، موزه ای با نام سنگ و گوهر دریای نور می باشد. زمان آغاز به کار این موزه به سال 1390 باز می گردد و بیش از 140 نوع سنگ و گوهر قیمتی و کمیاب از ایران و سایر نقاط مختلف جهان در آن به نمایش گذاشته شده اند.

تعداد طبقه های عمارت اصلی

عمارت اصلی باغ ارم شیراز از سه طبقه تشکیل شده است که در حاضر بازدید از داخل آن ممنوع می باشد. در ادامه یک به یک این طبقات را بررسی نموده ایم.

طبقه اول: این طبقه به عنوان تالار حوضخانه شناخته می شود و هم سطح با زمین ساخته شده است تا در روز های گرم تابستان، به عنوان محلی خنک به منظور استراحت مورد استفاده قرار بگیرد. در این تالار علاوه بر آب نما و جوی آبی که از وسط آن می گذرد و باعث خنک تر شدن هوا می شود، یک ستون سنگی حجاری شده با شکوه به چشم می خورد. سقف و دیوار های این بخش با کاشی های معرق و هفت رنگ پوشانده شده اند که به عنوان بهترین نمونه های کاشی کاری دوره قاجاریه محسوب می شوند. تصاویر زیبایی از داستان خسرو و شیرین، شکارگاه ها و طبیعت و… از نقش های ایجاد شده بر روی این کاشی ها می باشند.

طبقه دوم: طبقه دوم عمارت از بخش های مختلفی مانند ایوان، سالن و راهرو تشکیل شده است که در دو طرف ایوان اصلی، دو ایوان کوچک تر واقع شده است. در این طبقه، ایوانی بزرگ با سقفی بلند و مسطح و دو ستون سنگی یکپارچه به چشم می خورد که روی سر ستون های آن، تصویر مردانی با لباس های قاجاری و گل و بوته نقش بسته است.

از ویژگی ممتاز و متمایز این دو ایوان ستونی، تزیینات گچ بری ایجاد شده بر روی دیوار های سه طرف آن می باشد. ضمن این که در پیشانی این ستون سنگی یکپارچه در این طبقه دیده می شود که زیبایی آن را تکمیل کرده اند. درست در بالای آشپزخانه طبقه اول و در ضلع جنوبی این طبقه، آشپزخانه دیگری وجود دارد. یکی از نمونه های جالب پنجره های دوره قاجار در همین طبقه واقع شده است و همان سه پنجره آهنی در ورودی سردابه می باشند که از زمان احداث ساختمان باقی مانده اند. جالب است بدانید که پنجره وسط نسبت به دو پنجره قرینه طرفین خود، از ابعاد بزرگ تری برخوردار شده است.

طبقه سوم: سالن بزرگی شبیه به سالن طبقه دوم، در وسط طبقه سوم واقع شده است که پنجره های آن رو به ایوان اصلی باز می شوند. این طبقه از نظر ساختاری شبیه به طبقه دوم می باشد و از سه اتاق و یک سالن بزرگ دیگر تشکیل شده است. دو سالن این طبقه دارای سقفی با تیر های چوبی و نقاشی های زیبا و نفیسی از طرح های اسلیمی، گل و بوته، شکارگاه، چهره زنان و… می باشد. این نقوش به خوبی نشان می دهند که هنر نقاشی بر روی سقف در دوران قاجاریه در شهر شیراز بسیار رواج داشته است.

نمای عمارت اصلی و تزیینات آن

با مشاهده عمارت اصلی باغ ارم شیراز، اولین چیزی که هر چشمی را به خود خیره می کند، کاشی کاری های هفت رنگ نمای آن هستند. این کاشی کاری ها از نقوش شاهان و سربازان هخامنشی، گل ها و مناظر تشکیل شده اند و ظاهری شبیه به حاشیه پنجره های نمای غربی عمارت دارند. هر چند زیبا ترین بخش این تزیینات را می توان نقش داریوش هخامنشی و شکار آهو توسط پلنگ دانست که باعث متحیر شدن هر بیننده ای می شود.

در دو طبقه از عمارت، ستون هایی با الهام از تخت جمشید به چشم می خورد که شکوه و زیبایی آن ها را در ذهن تداعی می کند. علاوه بر دو نیم دایره که در دو طرف بالای بنا وجود دارد، تابلویی با سه هلال در وسط این نیم دایره ها واقع شده اند که در اصطلاح معماری به آن سنتوری می گویند.

در بزرگ ترین هلال، در کنار تصویر ناصر الدین شاه، سوار بر اسب سفید، سه نقش رستم پهلوان، سلیمان و ملکه سبا، خسرو و شیرین و یوسف و زلیخا نیز به چشم می خورند که با اقتباس از داستان های فردوسی و نظامی و قصه های مذهبی ایجاد شده اند.

سایر بنا های باغ ارم شیراز

اندرون: عمارت و محوطه اندرون شامل دو سالن و پنج اتاق می شود که در سمت غربی باغ و دقیقا پشت ساختمان اصلی واقع شده اند. در ضلع غربی محوطه اندرون، عمارتی یک طبقه در سطحی بالا تر از سطح محوطه اندرون به چشم می خورد. عمارت اندورن نیز از نظر تزیینات چیزی کم تر از عمارت اصلی ندارد و پیشانی آن با هلال کاشی کاری که به دوره قاجار تعلق دارد، تزیین شده است. جالب است بدانید که کاشی کاری های اندرونی هم زمان با کاشی کاری های عمارت اصلی انجام شده است. در طرفین اتاق وسط و در زیر هلال ها، دو ستون آجری با کاشی کاری های معرق به چشم می خورند.

بخش اداری: مجموعه ای که از هشت اتاق تشکیل شده است و در کنار عمارت اصلی قرار دارد. این بخش در سال های اخیر مورد مرمت قرار گرفته است و در حال حاضر برای واحد سرپرستی و امور اداری باغ مورد استفاده قرار می گیرد.

شرق باغ: دو اتاق در کنار درب ورودی شرقی دیده می شود که برای استفاده نگهبانان و کارکنان ساخته شده اند.

گذرکاه باغ ارم

گذرگاه وسط باغ، به عنوان یکی از جذاب ترین بخش های این مجموعه شناخته می شود که در دو طرف آن درختان سرو خودنمایی می کنند و گردشگری نیست که پا به این محل بگذارد و این همه زیبایی را با گرفتن عکس های مختلف، ثبت نکند. در میان این درختان، سرو بلندی با بیش از 1000 سال قدمت به چشم می خورد که با داشتن 35 متر ارتفاع، به عنوان بلند ترین سرو شهر شیراز شناخته می شود. در پای این درخت، تاک قدیمی و لا ابهتی وجود دارد که شاخه هایش درخت سرو را پوشانده اند.

گذرگاه اصلی باغ در جهت غرب به شرق می باشد و از عمارت اصلی آغاز می گردد و به طرف انتهای باغ پیش می رود که بی شک قدم زدن در چنین مسیری دلپذیر خواهد بود. این جوی آب به چندین شعبه تقسیم می شود و هر کدام به گوشه ای از باغ می رود. برای طی نمودن این مسیر باید از پله هایی عبور کنید که به منظور همسان سازی شیب باغ ساخته شده اند.

گذرگاه دیگری در جهت شمال به جنوب باغ وجود دارد که به گذرگاه اصلی می رسد. علاوه بر این دو گذرگاه اصلی، مسیر های دیگری میز به موازات هم در این باغ قرار دارند.

منبع تامین آب باغ ارم

ابتدای مسیر گردش آب در باغ ارم، از استخر جلوی عمارت اصلی می باشد. آب این استخر تا حد زیادی از قنات نهر اعظم تامین می شود که بزرگ ترین منبع آب در شیراز محسوب شده و برای تامین آب بسیاری از باغ ها، همین قنات مورد استفاده قرار می گیرد. ضمن این که دو چاه آب در این باغ حفر شده است که به منظور آبیاری گل ها به کار می روند.

کتیبه های باغ ارم شهر شیراز

چهره امروزی باغ ارم به دوران ناصر الدین شاه قاجار باز می گردد و از آن جا که ساختمان کنونی آن توسط مرحوم نصیر الملک ساخته شده است، تعدادی کتیبه سنگی در بخش های مختلف باغ از نصیر الملک به جا مانده است. در سر در ورودی شمال شرقی باغ چندین کتیبه و کاشی کاری به چشم می خورد که یکی از آن ها آیه «نصر من الله و فتح قریب» به خط نستعلیق بر روی کاشی معرق می باشد.

کتیبه دیگر از سنگ مرمر لیمویی رنگ ساخته شده است که با «بسم الله الرحمن الرحیم» شروع می شود و این بیت شعر «از وزیر شه نصر الملک راد، دائمش باغ ارم آباد باد» به خط نستعلیق دیده می شود. در طرفین ورودی شمال شرقی باغ ارم، دو طاق نما با کتیبه ای از آیات قرآن کریم وجود دارد.

کتیبه های باغ ارم شیراز به همین تعداد خلاصه نمی شوند و در نمای شرقی عمارت، 6 کتیبه سنگی در نمای جرز های طبقه اول واقع شده اند که روی آن ها اشعار هنرمندان معروف ایرانی مانند حافظ و سعدی به چشم می خورد. به ظاهر در گذشته نقوشی بر روی 6 کتیبه نام برده شده وجود داشته که اشعاری به خط نستعلیق جایگزین آن ها شده اند.

دو تخته سنگ آهکی نیز در دو طرف حوضخانه دیده می شوند که پنجره های آهنی بین آن ها قرار گرفته است. تصویر مردی با خصوصیات و لباس و کلاه یک مرد عشایری جنوب با نیزه ای در دست بر روی این دو تخته سنگ به چشم می خورد که از روی نقوش دوره هخامنشی در تخت جمشید اقتباس شده است.

بررسی پلان باغ ارم شهر شیراز

بر اساس اسناد و مدارک، به منظور طراحی اولیه باغ ارم برخی از اصول باغسازی ایرانی مانند ترکیبات ساده و موزون، نظام مشخص، خطوط مستقیم و عمود بر هم به صورت کامل رعایت شده است. هر چند این اصول با گذشت زمان دستخوش تغییراتی شده اند و خبری از این طراحی در بخش های شمالی و شمال غربی باغ نمی باشد. به دلیل همین تغییر و تحولات، باغ ارم از یک باغ ایرانی به باغ دیگری تبدیل شده است.

شکل اولیه محور اصلی این باغ که امروزه بخشی از آن تفکیک و تخریب شده، به لحاظ ساختار فضایی و چشم انداز حداقل چهار بخش کلی داشته است. هر چند که تخریب بخش هایی در سمت جنوب و پایین ترین خیابان عرضی باغ، همین طور تخریب کوشک پایین باغ، فضا سازی های اطراف آن و سایر تغییراتی که به مرور زمان رخ داده است، ساختار و ویژگی های اصلی باغ را از بین برده اند. این چهار بخش اصلی باغ در امتداد هم بوده اند و باعث نظم در فضای باغ می شدند.

بخشی از محور مذکور که به کرت و استخر مقابل کوشک اصلی اتصال پیدا می کنند، با ردیف منظمی از درختان سرو محصور شده است و شبیه به خیابانی می ماند که رسمی ترین بخش از محور اصلی باغ را تشکیل می دهد.

بررسی پوشش گیاهی باغ ارم

تنوع گیاهی باغ ارم به قدری زیادی است که گیاهان بسیاری از گوشه و کنار دنیا در آن دیده می شوند و هر بازدید کننده ای تصور می کند که در نمایشگاهی از انواع گل و گیاه حضور دارد. همین تنوع گونه های گیاهی و گل های زینتی باعث شده اند که به منظور گسترش آموزش و پژوهش علوم گیاهی، از این جا به عنوان باغ گیاه شناسی دانشگاه شیراز استفاده گردد.

گیاهان تزیینی باغ نیز تعداد کمی ندارند. به خصوص گل های رز ضلع غرب و شمال غربی که زیبایی و طراوت خاصی به آن بخشیده اند. تنوع و تعدد گل های رز این باغ به حدود 200 گونه می رسد. گل های طاووسی، سنبل درختی، ژاله، شب بو، نسترن، یاس زرد، میخک، میمون، بنفشه، آهار، اطلسی، آلاله، گل ساعت، نیلوفر، شاه پسند، شیپوری و داوودی از دیگر گل های باغ ارم شهر شیراز می باشند.

از درختان این باغ می توانیم به درخت گردو، بادام، سیب، خرمالو، نارنج، ازگیل، انار و گلابی اشاره کنیم. درختانی که میوه ای ندارند نیز شامل درخت های کاج، اکالیپتوس، زبان گنجشک، افرا، سروناز، ارغوان، سپیدار، بید مجنون و بید مشک می شوند که زیبایی این باغ را دو چندان کرده اند.

در صورتی که اطلاعات بیش تری در مورد باع ارم شیراز دارید، می توانید آن را با سایر کاربران با من بیا، در انتهای این مطلب به اشتراک بگذارید.

پرسش های متداول

باغ ارم کجا است؟

باغ ارم در خیابان ارم، نزدیک به میدان ارم و در نزدیکی مجموعه دانشگاه شیراز واقع شده است.

باغ ارم توسط چه کسی ساخته شده است؟

هنوز دقیق مشخص نیست که چه کسی باغ ارم را برای اولین بار بنا کرده و به همین دلیل تاریخ ساخت دقیقی برای آن ثبت نشده است. تنها سند موجود در رابطه با باغ ارم نام بردن از آن در چند سفرنامه است که بر اساس آن ‌ها می‌ توان قدمت آن را حداقل به قرن‌ های دهم و یازدهم هجری نسبت داد.